Najeść się doświadczeniem – problem bezpłatnych staży i praktyk

Praktyki zawodowe

Najwcześniej młodzi ludzie mają do czynienia z praktykami zawodowymi w szkole średniej. Regulowane są one przez rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie praktycznej nauki zawodu z dnia 22 lutego 2019 roku^[1]. Zgodnie z rozporządzeniem zajęcia praktyczne mogą odbywać się u pracodawców, na zasadach dualnego systemu kształcenia. Przewidziane są dwie formy umów będące podstawą praktyki zawodowej. Pierwsza to umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego, zawarta pomiędzy młodocianym pracownikiem a pracodawcą oraz druga forma będąca umową o praktyczną naukę zawodu, zawieraną pomiędzy dyrektorem szkoły a pracodawcą przyjmującym uczniów. Ustawodawca przewidział maksymalny dobowy czas pracy dla uczniów do 16 roku życia nieprzekraczający 6 godzin oraz dla uczniów powyżej 16 lat w wymiarze 8 godzin, z możliwością przedłużenia do 12 godzin ze względu na szczególnie uzasadnione przypadki.

Młodocianym pracownikom przysługuje w okresie nauki zawodu wynagrodzenie wynoszące od 4% do 6% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale^[2]. Uczniom przysługują również zwroty kosztów transportu komunikacji publicznej do zakładu mieszczącego się poza miejscem zamieszkania i siedzibą szkoły, a w przypadku braku możliwości codziennego dojazdu również darmowe zakwaterowanie i ryczałt na wyżywienie w wysokości nie niższej niż 40% diety przysługującej pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju^[3].

Zawodowa praktyka studencka

W następnym etapie edukacji młody człowiek mierzy się z zawodową praktyką studencką. Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z dnia 20 lipca 2018 roku^[4] w artykule 67 ustęp 5 stanowi, iż program studiów o profilu praktycznym przewiduje praktyki zawodowe w wymiarze co najmniej 6 miesięcy – w przypadku studiów pierwszego stopnia i jednolitych studiów magisterskich, a w przypadku studiów drugiego stopnia co najmniej 3 miesięcy. Przepis ten nie ma zastosowania w przypadku studiów kierunków medycznych, nauczycielskich oraz architektonicznych^[5]. Na poziomie ustawowym brak szerszej regulacji, czy nawet definicji praktyk studenckich. Regulaminy praktyk ustalane są przez poszczególne uczelnie. Mogą się one przy tym kierować Modelowym regulaminem praktyk zawodowych^[6]. Podstawą formalną praktyk jest umowa między uczelnią a pracodawcą. Co do zasady studentowi nie przysługuje za nie wynagrodzenie^[7], a że zawodowa praktyka studencka zalicza się do okresu nauczania, to nie ma możliwości ukończenia studiów bez jej zaliczenia.

Praktyka absolwencka

Tworem przewidzianym dla młodych osób, które ukończyły co najmniej gimnazjum lub ośmioletnią szkołę podstawową i w dniu rozpoczęcia praktyk nie ukończyły jeszcze 30 lat, jest praktyka absolwencka. Jej skąpe ramy zostały określone w dwustronicowej Ustawie z dnia 17 lipca 2009 roku o praktykach absolwenckich^[8]. Zawarta w ustawie definicja określa, że praktyka ma na celu ułatwienie absolwentom uzyskiwania doświadczenia i nabywania umiejętności praktycznych niezbędnych do wykonywania pracy^[9]. Definicja ta przypomina definicję stażu, gdyż obie formy mają na celu przygotowanie do wykonywania zawodu, a nie są elementem procesu nauczania tak jak praktyki zawodowe. Wprowadza to chaos w nazewnictwie i powoduje mylenie staży z praktykami.

W ustawie zastosowane zostały wybrane przepisy z Kodeksu pracy dotyczące równego traktowania, czasu pracy, odpoczynku oraz pracy w porze nocnej. Podstawą praktyki absolwenckiej jest pisemna umowa pomiędzy praktykantem a przyjmującym na praktykę. Wynagrodzenie praktykanta zależy od dobrej woli przyjmującego, lecz nie może być wyższe niż dwukrotność minimalnego wynagrodzenia za pracę^[10]. Maksymalny czas, na jaki może zostać zawarta umowa wynosi 3 miesiące. Na wniosek praktykanta podmiot przyjmujący wystawia zaświadczenie określające rodzaj i czas wykonywania pracy, jak i nabyte umiejętności.

Wolontariat

Wśród młodych osób promowane są również wolontariaty jako ciekawa pozycja w życiorysie. Wolontariat to “Osoba fizyczna, która dobrowolnie i bez wynagrodzenia poświęca czas na świadczenie usług lub wytwarzanie dóbr na rzecz organizacji, instytucji lub osób indywidualnych, szerszej społeczności lub środowiska naturalnego^[11]”. Kwestia wolontariatu uregulowana jest w dziale III Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i wolontariacie^[12].

Staż

Staż uregulowany został w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 roku^[13]. Według definicji ustawowej, zawartej w artykule 2 ustępie 1 pkt 34 staż to nabywanie przez bezrobotnego umiejętności praktycznych do wykonywania pracy przez wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązania stosunku pracy z pracodawcą. W przypadku bezrobotnych poniżej 30 roku życia starosta może skierować na staż trwający maksymalnie 12 miesięcy^[14]. Stosunek między stronami regulowany jest umową, a program kształcenia powinien być dostosowany do wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i predyspozycji psychofizycznych stażysty. Co bardzo istotnie, stażyście przysługuje stypendium w wysokości 120% kwoty zasiłku, które jest wypłacane przez starostę^[15]. Odbywającemu staż przysługują również 2 dni wolnego za każde 30 dni kalendarzowych trwania stażu^[16].

Umowy cywilnoprawne

Umowa zlecenie jak i umowa o dzieło również są wykorzystywane jako forma prawna praktyk. Umowa o dzieło musi być odpłatna w przeciwieństwie do umowy zlecenia, która dopuszcza brak wynagrodzenia^[17]. Osoba wykonująca pracę na podstawie umowy zlecenia podlega ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu, a ubezpieczenie chorobowe jest dobrowalne^[18]. W przypadku umowy o dzieło wykonawca nie jest objęty ubezpieczeniem, o ile nie zawiera umowy z pracodawcą^[19]. Czas pracy nie jest w żaden sposób regulowany w tych umowach i praktykantowi nie przysługuje gwarantowany okres odpoczynku ani okres wypowiedzenia. Praktykant jest znacznie słabszą stroną stosunku prawnego przez co jego zdolność negocjacji warunków jest znikoma.

Umowa o pracę

Umowa o pracę również ma zastosowanie jako forma prawna używana na okres nauki zawodu. Taka forma stażu proponowana jest zwykle przez duże korporacje, które mogą sobie pozwolić na większe koszty pozyskania nowego pracownika wynikające z pełnego oskładkowania. Umowa o pracę ma wiele zalet dla praktykanta, takich jak ochrona ubezpieczeniowa, regulowany czas pracy, przysługujący urlop czy okres wypowiedzenia^[20]. Wadą podkreśloną przez niektórych praktykantów jest sztywność czasu pracy, przez co forma ta może być trudna do pogodzenia z kontynuowaniem nauki.

Praktyki z perspektywy badań statystycznych

Jak wynika z raportu wydanego przez Eurobarometr na zlecenie Komisji Europejskiej, niespełna połowa praktykantów w Polsce otrzymywała jakiekolwiek wynagrodzenie^[21]. Zaledwie jedna trzecia badanych stwierdziła, że otrzymane wynagrodzenie starczało na zaspokojenie podstawowych potrzeb^[22].

Z badań ankietowych przeprowadzonych przez European Law Students’ Association “Studenci prawa w Polsce” 2020^[23], umowa zlecenie była najpopularniejszą formą odbywania praktyk. Jako formę współpracy wskazało ją 31% ankietowanych. Kolejno uplasowały się umowa o praktykę absolwencką 22%, umowa wolontariacka 9% i umowa o pracę 6%. Najmniej popularną formą współpracy była umowa o dzieło, wskazało ją zaledwie 4% respondentów. Aż 28% badanych nie posiadało żadnej z wymienionych form umowy, a 62% ankietowanych odbywało praktykę bez wynagrodzenia.

Najeść się doświadczeniem

Nieodpłatne praktyki, będące częścią edukacji i przygotowania do zawodu młodego człowieka nie budzą wiele kontrowersji. Uczniowie szkół średnich utrzymywani są przez rodziców, w ramach praktyk szkolnych nabywają realne umiejętności praktyczne podnoszące ich zdolność do znalezienia płatnej pracy zaraz po zakończeniu edukacji, a już w trakcie trwania praktyk otrzymują skromne wynagrodzenie. Sytuacja nie jest taka zła również w przypadku staży z urzędu pracy, które oferują bezrobotnym chociaż minimalne środki na utrzymanie, które są większe niż zasiłek.

Niestety praktykanci-studenci zwykle nie mają nawet kieszonkowego. 6 miesięcy praktyk w trakcie trwania studiów, bez otrzymywania jakiegokolwiek wynagrodzenia stanowi wyzwanie dla wielu studentów, którzy są zmuszeni utrzymać się samodzielnie. Często liczba zajęć w trakcie roku akademickiego nie pozwala na podjęcie pracy i jedynym okresem kiedy można zarobić na resztę roku są wakacje. Niektóre uczelnie w celu zwiększenia praktyczności swoich kierunków zwiększają liczbę obowiązkowych praktyk. Zwykle nie przekłada się to na wzrost jakości nauczania, a jedynie zapewnia jeszcze większą podaż przymusowej, darmowej siły roboczej, co wprost obniża jakość praktyk.

Wciąż powszechne są praktyki niskiej jakości, gdzie praktykanci za darmo wykonują najprostsze prace porządkowe lub odtwórcze, które nie podnoszą realnie ich kwalifikacji^[24]. Niektóre firmy seryjnie rekrutują praktykantów na trzy miesiące za darmo obiecując perspektywę zatrudnienia po czym powtarzają cały proces. Sytuacja nie wygląda lepiej wśród osób posiadających już pewne kwalifikacje, szczególnie w branżach medycznych czy prawniczej, gdzie często latami wykorzystuje się darmową pracę za obietnicę zdobycia kwalifikacji^[25].

Szczególną patologią, która niestety ciągle ma miejsce, są staże i praktyki odpłatne. Nie dość, że praktykant, nie dostaje zwrotu kosztów to jeszcze z własnej kieszeni płaci za tą wątpliwą przyjemność wykonywania poleceń służbowych.

Zdarza się, że pod przykrywką praktyki odbywanej na podstawie umowy cywilnoprawnej ma miejsce realne świadczenie pracy^[26]. Zgodnie z prawem w takim wypadku nie można zrzec się wynagrodzenia. Takimi przypadkami powinna zajmować się Państwowa Inspekcja pracy, lecz zwykle stażyści i praktykanci boją się podjąć działania w kierunku uznania stosunku pracy lub mają trudności z zebraniem dowodów, a umowa o praktykę stanowi wygodną podkładkę naruszeń.

Konsekwencje obecnego stanu

Powszechność bezpłatnych praktyk zniechęca młodych ludzi do podejmowania prób praktycznej nauki zawodu. Bezpłatne, przymusowe praktyki niskiej jakości pogłębiają tę sytuację. Zjawisko to skutkuje niewykorzystaniem potencjału pracownika i odroczeniem podjęcia stałej, oskładkowanej pracy. Brak dostosowanych do panujących realiów, kompleksowych przepisów powoduje niepewność praw i obowiązków, wynikające z nich naruszenia oraz ciągle częste nieformalizowanie podjętej współpracy.

Propozycje

W ostatnich latach coraz bardziej widoczne stają się oddolne inicjatywy mające na celu wyznaczenie wyższych standardów w zakresie realizacji staży i praktyk. Jedną z nich jest Program Polskich Ram Jakości Staży i Praktyk^[27], zmierzający do realizacji wysokiej jakości tego typu przedsięwzięć w polskich przedsiębiorstwach, wypracowany przy udziale kilkudziesięciu organizacji zrzeszonych w Polskim Stowarzyszeniu Zarządzania Kadrami. Misją Programu jest zwiększenie liczby pracodawców oferujących wysokiej jakości staże i praktyki oraz korzystających z nich studentów, zmniejszenie luki kompetencyjnej w przedsiębiorstwach i wdrożenie efektywnej współpracy sektora biznesu z sektorem edukacji. Realizację celów programu umożliwia między innymi merytoryczna debata środowiska akademickiego, strony rządowej i przedstawicieli biznesu czy wyróżnienie znakiem jakości programów praktyk i staży spełniających najwyższe standardy.

Tego typu oddolne inicjatywy, choć nie bez znaczenia, nie mogą zastąpić kompleksowych regulacji ustawowych. Poniżej prezentowane są propozycje, będące punktem wyjścia do dalszej dyskusji.

Co zrobić z bezpłatnymi stażami i praktykami?